Η απάθεια και η τεμπελιά ελέγχονται από τη ντοπαμίνη στον εγκέφαλο όχι από το χαρακτήρα

Όλοι γνωρίζουμε ανθρώπους με πολύ διαφορετικά επίπεδα κίνητρου. Κάποιοι θα κάνουν το κάτι παραπάνω σε κάθε προσπάθεια, ενώ άλλοι φαίνεται πως «δεν μπορούν να μπουν στον κόπο». Συχνά τους θεωρούμε τεμπέληδες και πιο ευτυχισμένους στον καναπέ παρά κυνηγώντας νέους στόχους. Συνήθως αποδίδουμε αυτές τις διαφορές στον χαρακτήρα, τις συνθήκες, την ανατροφή ή τις προσωπικές αξίες. Ωστόσο, η Νευροεπιστήμη και οι μελέτες σε ασθενείς με εγκεφαλικές διαταραχές έχουν αρχίσει να αμφισβητούν αυτές τις ιδέες, αποκαλύπτοντας συγκεκριμένους εγκεφαλικούς μηχανισμούς που γεννούν το κίνητρο. Όταν αυτοί οι μηχανισμοί δυσλειτουργούν, άνθρωποι άλλοτε ενεργοί και δημιουργικοί μπορεί ξαφνικά να γίνουν παθολογικά απαθείς. Εκεί που ήταν περίεργοι, δραστήριοι και παραγωγικοί, μετατρέπονται στο αντίθετο.

Ο Masud Husain είναι καθηγητής νευρολογίας και γνωστικής νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και συγγραφέας του βιβλίου Our Brains, Our Selves. Ο ίδιος αναφέρει: 

«Στην κλινική μου, για παράδειγμα, είδα έναν νεαρό, τον Ντέιβιντ, που υπήρξε κορυφαίος στη δουλειά του, αλλά ξαφνικά έχασε κάθε ενδιαφέρον για την εργασία και τους γύρω του. Ήταν πάντα αυτός που αναλάμβανε πρωτοβουλίες, αλλά τώρα δεν έκανε σχεδόν τίποτα. Όπως έλεγε, «δεν μπορούσε να μπει στον κόπο». Απολύθηκε, αλλά αντέδρασε με αδιαφορία. Δεν έκανε ούτε την προσπάθεια να γραφτεί στο ταμείο ανεργίας. Οι φίλοι του τον φιλοξένησαν, αλλά γρήγορα το μετάνιωσαν: δεν έκανε τίποτα όλη μέρα και περίμενε να του μαγειρεύουν. Ο γιατρός του δοκίμασε αντικαταθλιπτικό, αλλά χωρίς αποτέλεσμα».

«Ο Ντέιβιντ όμως δεν ήταν καταθλιπτικός. Ήταν μάλιστα αρκετά χαρούμενος. Τελικά διαπιστώσαμε ότι είχε πάθει δύο μικρά εγκεφαλικά επεισόδια, ένα σε κάθε πλευρά του εγκεφάλου, τα οποία έπληξαν τα βασικά γάγγλια, δηλαδή πυρήνες που είναι κρίσιμοι για το κίνητρο. Έρευνες σε ανθρώπους και ζώα έχουν δείξει ότι τα βασικά γάγγλια συνδέουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες μας με τη δράση».

Όταν τα βασικά γάγγλια δυσλειτουργούν, οι άνθρωποι δεν ξεκινούν μόνοι τους ενέργειες, παρόλο που μπορούν να δράσουν όταν κάποιος τους ζητήσει κάτι. Έτσι και ο Ντέιβιντ: μπορούσε να κάνει δουλειές, αλλά μόνο αν του το έλεγαν. Οι μελέτες δείχνουν ότι σε πολλές μορφές απάθειας, ο ίδιος ο κόπος φαίνεται «να μην αξίζει» την πιθανή ανταμοιβή.

Σε κάποιους ασθενείς, φάρμακα που ενισχύουν τη ντοπαμίνη βοηθούν. Η ντοπαμίνη δεν σχετίζεται απλώς με την ευχαρίστηση, όπως παλιά πιστεύαμε· λειτουργεί κυρίως ως χημικό που μας κάνει να «θέλουμε», μας ωθεί να κυνηγήσουμε αυτό που θεωρούμε ανταμοιβή. Ο Ντέιβιντ επανήλθε όταν πήρε ένα φάρμακο που διεγείρει τους ντοπαμινεργικούς υποδοχείς. Βρήκε δουλειά, ανεξαρτητοποιήθηκε και βρήκε σύντροφο, πράγματα αδιανόητα για εκείνον στην απαθή φάση του.

Αυτά τα μαθήματα από παθολογικές περιπτώσεις ισχύουν και για υγιείς ανθρώπους που βιώνουν απάθεια. Στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης σκανάραμε τους εγκεφάλους φοιτητών με υψηλό ή χαμηλό κίνητρο. Οι διαφορές στον εγκέφαλο ήταν σημαντικές. Ενδιαφέρον ήταν ότι οι πιο απαθείς φοιτητές εμφάνιζαν μεγαλύτερη εγκεφαλική δραστηριότητα στα κέντρα κινήτρου όταν έπρεπε να αποφασίσουν αν ένα έργο αξίζει τον κόπο. Με άλλα λόγια, η ίδια η απόφαση τους καταπονεί περισσότερο.

Ξέρουμε ότι σχεδόν όλοι καταβάλλουν κόπο για μεγάλη ανταμοιβή. Οι απαθείς άνθρωποι όμως αποφεύγουν τον κόπο για μικρές ανταμοιβές. Στους πειραματικούς μας χειρισμούς, όταν ζητήσαμε από άτομα να πιέσουν μια λαβή για μικρά χρηματικά ποσά, οι πιο δραστήριοι αποφάσιζαν γρήγορα. Οι απαθείς κόλλαγαν στις «οριακές» επιλογές. Η σκέψη από μόνη της ήταν αποτρεπτική.

Έτσι, η απάθεια συχνά οφείλεται στο ότι το άτομο κουράζεται από την ίδια τη διαδικασία αξιολόγησης κόστους–οφέλους. Προτιμά να πει αυτόματα «όχι».

Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε; Το να κατηγορούμε ένα τέτοιο άτομο ως «τεμπέλη» μάλλον δεν βοηθά. Μία πρακτική λύση είναι ο προγραμματισμός: ένα προκαθορισμένο πρόγραμμα μειώνει το βάρος των συνεχών αποφάσεων. Επίσης βοηθούν δραστηριότητες που έχουν προσωπικό νόημα και αποφέρουν αίσθηση επιτυχίας.

Η κίνηση επίσης έχει ισχυρή επίδραση. Αερόβια άσκηση 3 φορές την εβδομάδα, χορός ή έντονο περπάτημα μπορούν να ενισχύσουν το κίνητρο, πιθανώς μέσω της ντοπαμίνης. Τα εξωτερικά ερεθίσματα – υπενθυμίσεις, συναγερμοί, οπτικά σημάδια – ενεργοποιούν δράσεις με μικρότερο νοητικό κόστος.

Απολαμβάνετε το περιεχόμενο μας? Εγγραφείτε στο newsletter μας!

Ο στόχος είναι να συνεργαστούμε με τον εγκέφαλο, βασιζόμενοι στη γνώση των ριζών της απάθειας. Αν μάθουμε να κάνουμε την αποτίμηση «κόπος vs ανταμοιβή» πιο εύκολη και αυτόματη, ακόμη και οι πιο απαθείς μπορούν να μετατρέψουν ένα αντανακλαστικό «όχι» σε μια πραγματική πιθανότητα για «ναι».