Διαφορές στα δύο φύλα υπό το πρίσμα γονιδίων του εγκεφάλου

Οι διαφορές ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες ως προς τη νοημοσύνη και τη συμπεριφορά έχουν παρουσιαστεί και αμφισβητηθεί επί δεκαετίες. Σήμερα, ένα σύνολο επιστημονικών δεδομένων δείχνει ότι εκατοντάδες γονίδια λειτουργούν διαφορετικά στους εγκεφάλους ανδρών και γυναικών. Οι συνέπειες αυτής της διαφοράς δεν είναι ακόμη σαφείς, αν και ορισμένα γονίδια σχετίζονται με διαταραχές που εμφανίζουν διαφορετική συχνότητα ανά φύλο, όπως οι νόσοι Αλτσχάιμερ και Πάρκινσον. Οι διαφορές αυτές εγκαθίστανται πολύ νωρίς στη νευροαναπτυξιακή διαδικασία και φαίνεται πως συμβάλλουν στη διαμόρφωση του εγκεφάλου. Δεν περιορίζονται μόνο στον άνθρωπο, αλλά εντοπίζονται και σε άλλους πρωτεύοντες, κάτι που υποδηλώνει ότι είναι αρχέγονες.

Δεκαετίες έρευνας έχουν επιβεβαιώσει διαφορές στη δομή, λειτουργία και ευαισθησία του εγκεφάλου των δύο φύλων απέναντι σε ψυχικές και νευρολογικές διαταραχές. Ωστόσο, παρέμενε ασαφές πόσο από αυτό προέρχεται από τα γονίδια και πόσο από το περιβάλλον. Με την πλήρη χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, οι επιστήμονες μπορούν πλέον να μετρούν τη δραστηριότητα οποιουδήποτε από τα περίπου 20.000 γονίδια, εξετάζοντας τα μόρια mRNA που παράγονται κατά τη μεταγραφή. Η αλληλούχιση του συνολικού RNA ενός ιστού (το «μεταγραφικό προφίλ», transcriptome) επιτρέπει τη μέτρηση της δραστηριότητας κάθε γονιδίου.

Μελέτη του 2017, που σύγκρινε εκατοντάδες εγκεφάλους ανδρών και γυναικών μετά θάνατον, αποκάλυψε μεγάλες διαφορές: Περίπου το ένα τρίτο όλων των γονιδίων είχε υψηλότερη έκφραση στο ένα ή στο άλλο φύλο σε διάφορους ιστούς. Αν και οι μεγαλύτερες διαφορές εντοπίζονται στα αναπαραγωγικά όργανα, σημαντικές αποκλίσεις καταγράφηκαν και σε άλλους ιστούς, όπως στους μύες. Πρόσφατη μελέτη για τον εγκέφαλο έδειξε 610 γονίδια πιο ενεργά στους άνδρες και άλλα 316 στις γυναίκες.

Τι είδους γονίδια παρουσιάζουν διαφορές;

Αν και αναμενόταν ότι τα γονίδια στα φυλετικά χρωμοσώματα (Χ και Υ) θα είχαν διαφορετική δραστηριότητα, το 90% των γονιδιακών διαφορών αφορά γονίδια σε «κανονικά» χρωμοσώματα κοινά σε άνδρες και γυναίκες. Αυτό δείχνει πως η ενεργοποίησή τους επηρεάζεται από σήματα που σχετίζονται με το φύλο, όπως οι ορμόνες. Πράγματι, πολλά από αυτά τα γονίδια ανταποκρίνονται σε οιστρογόνα ή τεστοστερόνη.

Πώς εγκαθίστανται οι διαφορές αυτές στον εγκέφαλο;

Οι διαφορές ξεκινούν πολύ πριν την εφηβεία, ακόμη και πριν την ανάπτυξη των όρχεων ή των ωοθηκών. Μελέτη του 2025 σε 266 εμβρυϊκούς εγκεφάλους έδειξε ότι πάνω από 1.800 γονίδια ήταν πιο ενεργά στους άρρενες και 1.300 στις θήλεις. Το εντυπωσιακό είναι ότι πολλές από αυτές τις διαφορές παραμένουν και στον ενήλικο εγκέφαλο. Αυτό υποδεικνύει ότι ορισμένες αποκλίσεις προκύπτουν άμεσα από τα γονίδια των φυλετικών χρωμοσωμάτων και όχι μόνο από τις ορμόνες.

Οδηγούν οι διαφορές αυτές σε διαφορετική λειτουργία του εγκεφάλου;

Αν και ακόμη δεν γνωρίζουμε την έκταση των λειτουργικών διαφορών, είναι πιθανό ότι τόσες γονιδιακές αποκλίσεις επηρεάζουν τη λειτουργία του εγκεφάλου. Κάποια μοτίβα έχουν αρχίσει να ξεχωρίζουν: Πολλά γυναικο- προτιμησιακά γονίδια εμπλέκονται σε διεργασίες σχετικές με τους νευρώνες, ενώ αρκετά ανδρο- προτιμησιακά σχετίζονται με μεμβράνες και πυρηνικές δομές. Επιπλέον, πολλά από αυτά τα γονίδια εμφανίζουν διαφορές μόνο σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου.

Παρόλα αυτά, δεν οδηγούν όλες οι διαφορές στο RNA σε διαφορές στα επίπεδα πρωτεϊνών. Τα κύτταρα μπορούν να εξισορροπούν την παραγωγή τους, άρα κάποιες αποκλίσεις μπορεί να μην έχουν άμεσες λειτουργικές συνέπειες.

Υγεία του εγκεφάλου

Υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις ότι οι διαφορές αυτές συμβάλλουν στις αποκλίσεις ανά φύλο στην εμφάνιση νευρολογικών παθήσεων. Πολλά γονίδια που έχουν συνδεθεί με τη Νόσο Αλτσχάιμερ είναι πιο ενεργά στις γυναίκες, κάτι που ίσως εξηγεί τον διπλάσιο επιπολασμό της νόσου στις γυναίκες. Σε πειράματα σε τρωκτικά, η έκφραση του γονιδίου SRY (που υπάρχει μόνο στους άνδρες) φαίνεται να επιδεινώνει τη νόσο Πάρκινσον.

Τέτοιες διαφορές στην έκφραση των γονιδίων έχουν εντοπιστεί και σε άλλα θηλαστικά: ποντίκια, αρουραίους και πιθήκους. Τα σύνολα των γονιδίων που διαφέρουν στα πρωτεύοντα συμπίπτουν σε μεγάλο βαθμό με εκείνα του ανθρώπου, κάτι που υποδηλώνει ότι αυτές οι διαφορές προϋπήρχαν στον κοινό μας πρόγονο πριν περίπου 70 εκατομμύρια χρόνια. Φαίνεται πως η φυσική επιλογή ενίσχυσε δράσεις γονιδίων που προωθούσαν ελαφρώς διαφορετικές συμπεριφορές στα δύο φύλα.

Απολαμβάνετε το περιεχόμενο μας? Εγγραφείτε στο newsletter μας!

Υπάρχουν σημαντικές, αρχαίες και γενετικά καθορισμένες διαφορές στη γονιδιακή δραστηριότητα του εγκεφάλου ανδρών και γυναικών· όμως το πώς μεταφράζονται σε συμπεριφορά και λειτουργία, παραμένει ακόμη υπό διερεύνηση.